Modernizacijski aspekti razvoja

Modernizacijski aspekti razvoja srpske države kao važna osnova graditeljskih poduhvata

Od tridesetih do devedesetih godina 19. veka došlo je do formiranja savremene srpske države i definisanja koncepta njenog daljeg razvoja. Dva paralelna toka – izgradnja nacionalne jedinstvenosti s jedne strane i prihvatanje opšteevropskih, modernizacijskih ideja s druge strane, prepliću se i stapaju u jedan koji vodi stvaranju moderne srpske države. Ova dva toka definisala su u ovom razdoblju efikasnost privrede, snagu vojske, stepen obrazovanja i ostvarivanja ljudskih prava, kao i sve druge važne društvene i državne osobine. Nacionalna samosvest i jedinstveni elementi kulture karakteristični za naciju stvaraju se, neguju i uobličuju u nacionalni okvir čija se uloga i važnost ne mogu dovoljno naglasiti.

Modernizacija, koja uvek uspostavlja relacije sličnosti između modernih društava, omogućava veću komunikativnost nacionalnog okvira sa drugim nacionalnim okvirima, pre svega u tadašnjem evropskom okruženju. Imajući u vidu istorijski stalno izraženu potrebu, i danas aktuelnu, da se unaprede komunikacijski kapaciteti naše države, tj. da se ona modernizuje i u određenim elementima saobrazi sa ostalim savremenim državama, što je proces koji se nikada ne završava nego traje kao i sam proces razvoja civilizacije i svih pojedinačnih država u njemu, korisno je proučiti istorijske modernizacijske aspekte izgradnje srpske države. Oni su posebno važni ako se proučavaju životi i dela velikih ljudi koji su gradili Srbiju, a što je tema ciklusa virtuelnih izložbi u okviru kojih nastaje ovaj tekst, pošto kreiranje objekata i izgradnja fizičkog sveta zavise od idejnih, ekonomskih i privrednih kapaciteta jedne zajednice, a to je u najvećoj meri određeno njenom sposobnošću da komunicira sa savremenim svetom, tj. stepenom njene modernizacije.

Važan element modernizacije Srbije u 19. veku bio je obrazovanje mladih i priprema budućih kadrova za administraciju, privredu i državne službe kroz proces stvaranja planirane elite. Već od tridesetih godina 19. veka država šalje mlade ljude na fakultete prirodnih i humanističkih nauka, u vojne škole u Zapadnoj Evropi, i duhovne akademije u Rusiji. Planiranje elite predstavlja smišljenu politiku države u kreiranju stručnog i intelektualnog kadra. Iz nje se regrutuju prvi pisci zakona; organizatori ekonomskih, političkih i kulturnih institucija; pisci i prevodioci, pokretači listova. Paralelno sa planiranom elitom stvara se elita u srpskom narodu u Austrougarskoj po ugledu na ostale njene nacije.

Kao činioci modernizacije mogu se istaći: demografski rast, odnos elite prema školstvu, međuzavisnost državnog uređenja i sistema obrazovanja, obuhvaćenost populacije školovanjem, redovnost pohađanja škole, socijalna mobilnost, školovanje žena i formiranje nacionalne svesti. Usled specifičnih istorijskih okolnosti u kojima je pokrenuta, modernizacija srpske države se odvijala neravnomerno. Ako bismo posmatrali različite aspekte modernizacije – politički, ekonomski i društveni, i rezultati bi bili različiti. Politička modernizacija je prethodila društvenoj i privrednoj, što je, s vremenom, stvorilo snažan kontrast izmeću državnih institucija zasnovanih na modelima preuzetim sa Zapada i siromašnog društva koje se opiralo diferencijaciji socijalnih grupa, funkcionalnoj specijalizaciji i strukturnoj transformaciji kao osnovnim preduslovima modernizacije. Talas modernizacije u poslednjoj četvrtini 19. veka je projektovala i realizovala manjina, i to vrlo ubrzano po engleskom modelu: reforma „odozgo“. Naročito se isticala upravljačka elita, budući da je preduzetnička elita bila suviše slaba da bi značajnije uticala na javne poslove. Pozitivno definisani put modernizacije Srbije kroz modela razvoja prvo lake industrije, pa zatim teške kakav opisuje Mur Barington kao krajnje uspešan u razvijenim društvima, surovo je prekinut razarajućim ratovima koji su vođeni u prvoj polovini dvadesetog veka na teritoriji Srbije i koji su doneli katastrofalna materijalna uništavanje srpske privrede koja je tek hvatala zamah, kao i kasnijom poluvekovnom vladavinom komunističke ideologije koja je u potpunosti urušila ideju privatne svojine tako važnu za razvoj preduzetništva i privrede u celini.

Doneti su zakoni po uzoru na zapadnoevropske zakone, a kruna svega je donošenje liberalnog ustava 1888. godine koji je bio najdemokratskiji ustav u dotadašnjoj istoriji Srbije i jedan od naprednijih ustava Evrope toga doba. Taj ustav predstavlja utemeljenje parlamentarnog načina vladavine u Srbiji. Srbija i srpski nacionalni okvir u ovom periodu pamte velikog modernizatora u oblasti pravnih nauka Valtazara Bogišića koji je, koristeći prethodna bogata iskustva razvijenih društava kakva su nemačko i frnacusko, dao jedinstveni doprinos unapređenju postojeće pravne prakse.

Napori na modernizaciji bili su usmereni prvenstveno na državnu upravu i javne ustanove. Modernizacija je imala sinhron karakter: odnosila se na ekonomiju, politiku, obrazovanje, zdravlje. Tako je rezultirala zakonima o slobodi štampe, slobodi udruživanja i organizovanja, nezavisnom sudstvu, obaveznom osnovnom školovanju, narodnom zdravlju, zaštiti stoke, poreskom sistemu, izgradnji prve železničke pruge, narodnoj banci, ustanovljenju stajaće vojske. Treba istaći da je u tom periodu osnovana Narodna banka i veći broj novčanih zavoda, uređene obrazovne ustanove i podignuta Akademija nauka. U pogledu obrazovanja žena od početka stvaranja srpske moderne države do 1914. napravljen je ogroman skok od potpune nepismenosti do sticanja diploma u samoj Srbiji i doktorata u inostranstvu. Prva žena je diplomirala na pravnom fakultetu u Beogradu na Vidovdan 1914. godine, dok je, poređenja radi, prva žena dobila diplomu Kembridža oktobra 1948. godine.

Automatska primena zapadnih modela modernizacije, a naročito dihotomije tradicionalno–moderno, može lako dovesti do toga da se ne uoče realni modernizacijski pomaci i učinci. Zbog nerazvijenosti drugih potencijalno modernizacijskih faktora, obrazovana elita nije imala dovoljno snage da, suštinski menjajući sistem vrednosti, nametne način života koji bi podsticao promene u empatiji, mobilnosti, načinu mišljenja, participaciji i ponašanju, osnovnim psihološkim preduslovima za promenu. I sama nedovoljno odvojena od patrijarhalne matrice, obrazovana elita je svojim postupcima često pokazivala istrajnost tradicionalnih vrednosti.

Teritorijalne promene usporavale su ekonomsku i društvenu modernizaciju. Isto važi i za političku modernizaciju, jer je demokratizacija, koja je uprkos svemu napredovala tokom čitavog 19. veka, bila „suspendovana“ kad je Srbija počela da obuhvata etnički i kulturno drugačije regione 1912. godine.

Industrija se u Srbiji pretežno razvijala iz zanata, mada ne iz tradicionalnih, tako da u početnim fazama razvoja, surovo prekinutim ratnim dejstvima 1914. godine nema uspona teške ili sofisticirane industrije. U ovoj ranoj fazi modenizacije važan podsticajni efekat imalo je postojanje jednog broja na organizovani rad i učenje spremnih pripadnika majstorske i šegrtskih grupa, poteklih upravo iz tradicionalnih zanata. Radilo se na modernizaciji saobraćaja i privrede. Do 1888. godine već su izgrađena 552 kilometra pruga, do 1896. otvoreno je 14 znatnijih industrijskih preduzeća, kao što je Fabrika čohe Evgenija Mihela (1878) i Minhova fabrika vunenih tkanina u Paraćinu (1882). Vidni su napori da se zemlja modernizuje na principima Geršenkronove teorije preskakanja tehnoloških nivoa razvoja, što je moguće za ona društva koja kasne u modernizacijskim procesima i bar u tom domenu mogu da ostvare prednosti. Broj rudnika uglja i metala se utrostručio (vađenje ruda obojenih i plemenitih metala u Majdanpeku, Kučajni, Podgori, Šupljoj steni, Zajači, uglja u Aleksinačkim rudnicima, Vrškoj Čuki i drugim nalazištima).

Kraj 19. veka označava i početak elektrifikacije u Srbiji. Beograd je tako 1893. godine pre većine drugih evropskih prestonica, a i prestonica sveta, dobio električno osvetljenje. Prva industrijska hidrocentrala u Srbiji puštena je u pogon 1900. godine na reci Đetinji, kod Užica. Ključnu ulogu u elektrifikaciji Srbije imao je profesor Đorđe Stanojević.

Modernizacija pod uticajem elite u osnovi ima specifičan model segmentirane modernizacije gde su mnogi pomaci nastali angažovanjem pojedinaca koji su za života učinili više nego mnoge institucije.

Prof. dr Ljiljana Marković, Svetlana Aleksić, Adam Sofronijević